Sportpsychologie in de Formule 1, het is een gevalletje hit or miss. Aan de ene kant staan coureurs zoals Lewis Hamilton en Max Verstappen, die zweren nooit een sportpsycholoog te willen gebruiken. Aan de andere kant staan minstens zo sterke coureurs zoals Nico Rosberg en Charles Leclerc, die zeggen hun succes te danken te hebben aan de hulp van een psycholoog. Het vak geniet van een aparte positie in de sport, en dat is eigenaardig, aangezien de F1 een keiharde en genadeloze industrie is.

Kevin Magnussen beschreef de koningsklasse onlangs nog als 'een behoorlijk vijandige omgeving'. De sfeer die binnen de sport heerste was uiteindelijk de voornaamste reden voor de Deen om uit de sport te stappen. Sommigen kunnen goed met deze druk omgaan, maar dat is niet bij iedereen het geval. Uitmuntende coureurs zoals Sebastian Vettel en Valtteri Bottas hebben laten zien dat je gemakkelijk kopje onder kan gaan.

Er gaat bijzonder weinig aandacht uit naar de psychologische kant van de Formule 1. Berichtgeving rondom de inmenging van het vak in de F1 lijkt een soort taboe te hebben. Het is een wonder als een coureur openlijk uitkomt over zijn samenwerking met een psycholoog. Hoog tijd dus om er een keer dieper in te duiken en daarom is F1Maximaal in gesprek gegaan met sport- en prestatiepsycholoog Manuel van de Wal van NLSportpsycholoog.

Soms lijkt het erop dat een coureur vast zit in een neerwaartse spiraal. Prestaties gaan achteruit en er zijn geen signalen van verandering te bekennen. Sebastian Vettel, hier een perfect voorbeeld van, heeft een moeilijk jaar achter de rug. Aan het begin van het seizoen kreeg hij te horen dat zijn contract bij Ferrari niet zou worden verlengd. Vervolgens werd de Duitser door zijn jonge teamgenoot Charles Leclerc het hele seizoen zoek gereden. Hoe kan zo’n situatie tot stand komen en hoe moeilijk is het om daar vervolgens weer uit te komen?

Manuel: 'Meerdere factoren spelen hierin een rol. Vorm is eigenlijk puur mentaal. Als je vier keer wereldkampioen bent geweest en opeens dusdanig minder presteert, dan moet je nagaan wat er nu anders is dan toen. Het begon niet afgelopen seizoen pas, ook de jaren ervoor hebben invloed gehad op hoe zijn mindset nu is. Als je slechter rijdt dan normaal kan dat invloed hebben op je focus en zelfvertrouwen. Je moet het zo zien: als je een record voor jezelf zet, maar iemand is toch beter, heb je het nog steeds goed gedaan. Maar als je slechter presteert dan normaal, dan gaan er psychologisch andere dingen spelen. Zijn zelfvertrouwen is in een neerwaartse spiraal terechtgekomen. Wat ook zeker mee kan spelen is dat er nu veel jonge coureurs zijn in de Formule 1 en dat dit hem laat denken: is het einde van mijn carrière in zicht? Heb ik mijn beste tijd gehad?'

Vettel heeft een overstap gemaakt naar Aston Martin, een frisse start als het ware. Werkt dit ook psychologisch zo?

Manuel: 'Absoluut, soms kan het heel fijn zijn om uit je oude omgeving te gaan. Aan het begin van het seizoen werd duidelijk dat het contract niet verlengd werd en dat is heel belangrijk. Hierdoor ontstond er een wezenlijk groot verschil in zijn (mentale) voorbereiding en start ten opzichte van het seizoen daarvoor. Wat dat met je doet: je doet het met je team en de hele organisatie om je heen, die geven aan: we zien het niet meer met je zitten. Mensen gaan je dan anders benaderen. Een dergelijke situatie hoeft echter niet per se negatief te zijn. Het kan ook zo zijn dat iemand denkt: ik ga het ongelijk bewijzen. Ik ga laten zien dat ik het wel kan. Wanneer Vettel nu voor een nieuw team gaat rijden, moet hij op zoek gaan naar een match. Eerst kan er nog prestatieverlies optreden, maar dat hangt af van meerdere factoren. Het is belangrijk hoe het nieuwe team aansluit bij Vettel.'

Volgens Otmar Szafnauer, teambaas van Aston Martin, is die match er al. De rijeigenschappen van de auto en de samenwerking met het team zouden 'perfect bij hem passen'.

Manuel: 'Dat zou zeker een psychologische boost kunnen geven. De situatie bij Ferrari deed veel met zijn vertrouwen. Als je nieuwe team dan wel probeert je dat vertrouwen te geven en zegt: jij bent onze man en wij doen er alles aan om je het beste te laten presteren, dan is dat een enorm warm bad waar je in terecht komt. Ik denk dat hij dat wel nodig heeft. Je hebt namelijk verschillende soorten mensen: mensen die overal lak aan hebben en beter met frictie rijden, maar je hebt ook mensen waarbij harmonie beter werkt. Vertrouwen en familiesfeer zijn dan belangrijk. Dat laatste lijkt bij Vettel het geval te zijn en dan heeft het team de juiste route gekozen.'

Vettel is niet de enige coureur die de afgelopen tijd in een neerwaartse spiraal lijkt te zijn beland. Valtteri Bottas lukt het al vier jaar niet om zijn teamgenoot Lewis Hamilton te verslaan. Elk seizoen krijgt hij een eenjarig contract en is hij duidelijk de tweede man in het team. Keer op keer zegt hij zichzelf te hebben verbeterd, maar toch valt hij na een aantal sterke races telkens weer terug. Hoe moeilijk is het voor hem om deze cyclus te doorbreken?

Manuel: 'Het is mogelijk, maar heel lastig als het zich telkens zo herhaalt. Hij moet kijken wat de factoren zijn die ervoor zorgen. Iedereen ziet dat het elk jaar gebeurt en dan krijg je een self-fulfilling prophecy. Als dan weer de eerste races goed gaan, zit je te wachten totdat het slecht gaat. Of men gaat je anders benaderen: de eerste races gingen goed, maar nu moet je opletten dat je niet weg gaat zakken. Je gaat vermijdingsgericht rijden. Je gaat niet proberen echt te winnen, maar juist vermijden terug te vallen. Dan krijg je dat je mentaal alleen nog maar gefocust bent op niet willen verliezen, waardoor je juist meer risico loopt op prestatieverlies.'

Tijdens een gebruikelijk seizoen zijn de eerste drie à vier circuits in het voordeel van Bottas, hij is daar vaak sterk. Vervolgens komen een aantal circuits aan bod die meer in het voordeel lijken te zijn van zijn teamgenoot. Wat doet dit met zo’n self-fulfilling prophecy?

Manuel: 'Dat werkt het in de hand, omdat het logisch is dat zijn prestaties minder zijn op circuits die hem slechter afgaan. Het is prima om de lat lager te leggen bij die mindere circuits, maar dan moet hij zichzelf daarna weer oppakken bij andere circuits. Maar kan je de lat wel lager leggen bij de mindere races? Als zijn team en hij vooral bezig zijn met droge resultaten, wordt die self-fulfilling prophecy alleen maar meer versterkt. Wat je wilt is dat hij focust op zijn proces, hoe kan ik me ontwikkelen en wat moet ik dan doen. In plaats van alleen te kijken naar resultaten. Waarom gaat het goed in de winter? Dan is er geen ranglijst, hij focust zich alleen op het proces. Alleen daarop heb je echt invloed, resultaten veel minder. Zie het zo: als je wint wordt je niet per se beter, maar als je beter wordt ga je wel meer winnen.'

Bottas staat nu ook onder druk door de jonge George Russell. De Britse coureur mocht invallen bij Mercedes tijdens de GP van Sakhir en wist Valtteri daar te verslaan. Wat voor effect kan dit hebben op Bottas?

Manuel: 'Om het te verduidelijken: we werken bij NLSportpsycholoog vanuit drie batterijen: lichaamskracht, gevoelskracht en denkkracht. Hoe meer die batterijen opgeladen zijn, hoe beter je kan presteren. Wat laadt dan de batterijen van Bottas op, en wat laat ze leeglopen? Een éénjarig contract geeft bijvoorbeeld het idee dat het team weinig vertrouwen in hem heeft, dat zorgt ervoor dat zijn gevoelskracht omlaag gaat. Nu Russell aan de deur klopt, is hij daar veel mee bezig en dat haalt zijn denkkracht omlaag. Hij denkt dan voornamelijk aan 'niet slechter zijn dan dat hij is'. Je kan ook kracht halen uit een concurrentiestrijd, maar bij Bottas lijkt het er eerder op dat het zijn batterijen leeg trekt.'

Sportpsychologie heeft nog niet echt een vaste plek in de Formule 1 gekregen. De meningen erover onder coureurs zijn erg verdeeld, waarbij de tegenstanders ervan vaak zeggen dat ze ‘het niet nodig hebben’. Toch kan er altijd een moment komen voor deze coureurs dat ze wél een psycholoog kunnen gebruiken. Zie je vaak dat mensen pas laat bij een sportpsycholoog komen aankloppen?

Manuel: 'Bij individuen gebeurt het vaak reactief. Na een slechte periode willen ze van -1 terug naar nul komen. Wat je wel meer krijgt is dat vanuit sportbonden proactief met sportpsychologen samengewerkt wordt. Je hebt al data-analisten, video-analisten enzovoorts, maar er wordt nog relatief weinig met sportpsychologie gedaan. Terwijl je hersenen en je mindset juist aan het begin van alles staan. Het grootste taboe wat sportpsychologie nog moet doorbreken is dat je eerst in een slechte situatie zou moeten zitten om er baat bij kunnen hebben. Maar dat hoeft niet zo te zijn. Je kan bepaalde mentale vaardigheden aanleren die je nóg beter laten presteren.'

Wat kunnen problemen zijn wanneer iemand te lang wacht met het zoeken van begeleiding?

Manuel: 'Je ziet het eigenlijk terug bij Bottas. Het bewustzijn komt vaak pas na langdurig prestatieverlies, maar er is een voorstadium aan dat prestatieverlies. Hoe eerder je suboptimale factoren herkent en aanpakt, hoe beter dat je prestatieverlies voor kan blijven. Echter, wanneer je niet adequaat omgaat met deze suboptimale factoren, dan verlies je langzaam maar zeker de grip op je prestatievermogen. Vervolgens kom je in een spiraal, vertrouwen gaat omlaag, net als je motivatie. In het ergste geval kan het ervoor zorgen dat je gaat stoppen. Kijk naar wielrenner Tom Dumoulin bijvoorbeeld, die heeft zo lang daarmee gewacht dat hij de sport niet leuk meer vond en compleet stopte. Dat kan zo ook in de formule 1 gaan. Hoe langer zoiets doorgaat, hoe groter de kans is dat F1 op deze manier talenten gaat verliezen.'

Hoe moeilijk is het voor sportpsychologie om in een data-gedreven sport zoals de Formule 1 binnen te komen?

Manuel: 'Het is vergelijkbaar met hoe het bij voetbal ging. Dat is ook een vrij conservatieve sportwereld, maar toch zie je nu bij bijna elke club wel een sportpsycholoog. Mensen moeten inzien wat de voordelen ervan zijn. Alleen de coureurs moeten er wel voor open staan, anders werkt het niet.'

In hoeverre de sportpsychologie een prominente plek binnen de Formule 1 kan bemachtigen, zal de komende paar jaar duidelijk worden. Binnenkort zal in ieder geval wel al te zien zijn of Vettel en Bottas zichzelf echt hebben kunnen verbeteren. Op 28 maart gaat de eerste Grand Prix van start in Bahrein. Met meerdere sterk ogende teams belooft het een spannend seizoen te worden.